Điều 10 Hiến pháp Hàn Quốc và nhân phẩm bị lãng quên của lao động di cư

Từ lời nhắc về “phẩm giá con người” trong Điều 10 Hiến pháp Hàn Quốc, bài viết hé mở thực tế nhức nhối về người lao động di cư  - những con người đang chịu tổn thương nhân phẩm giữa khí hậu khắc nghiệt, điều kiện làm việc bất công và sự im lặng của xã hội.

Vào ngày 17 tháng 7, ngày Quốc tế Hiến pháp Hàn Quốc, trong một cuộc phỏng vấn trên kênh truyền hình, người dẫn chương trình đặt câu hỏi với ông Moon Hyeong-bae, cựu thẩm phán Tòa Hiến pháp:
“Trong Hiến pháp nước ta, ông có một điều khoản nào mà ông đặc biệt yêu thích không?”

Ông trả lời: “Tôi yêu thích Điều 10 trong Hiến pháp. ‘Mọi công dân đều có phẩm giá và giá trị của con người, và có quyền mưu cầu hạnh phúc. Nhà nước có nghĩa vụ xác nhận và bảo đảm các quyền con người cơ bản không thể xâm phạm của từng cá nhân.’”

Ông tiếp lời rằng nhiệm vụ của quốc gia chính là bảo đảm quyền cơ bản, và ông cho rằng Điều 10 chính là câu văn thể hiện rõ nhất điều đó. Ý ông muốn nói là trong tất cả các điều khoản, Điều 10 là nền tảng, là điều kiện cốt lõi. Điều đó hàm ý rằng trong mọi vấn đề liên quan giữa con người với nhau, con người tự thân là mục đích chứ không thể là công cụ, và họ luôn đáng tôn kính.

I. Sự thật khốc liệt: lao động di cư đang chịu tổn thương nhân phẩm

Mùa hè này nóng khác thường. Theo thống kê của Cơ quan Khí tượng từ ngày 1 tháng 6 đến 28 tháng 8, nhiệt độ cao nhất trung bình mỗi ngày đạt 30,7 °C, mức nóng kỷ lục kể từ năm 1973. Trong thời đại mà số lao động di cư vượt mốc một triệu người, trong cái gọi là “thảm hoạ khí hậu”, người lao động di cư đang chịu ảnh hưởng trực tiếp.

Ở những nơi làm việc ngoài trời trong mùa hè, nhiệt độ bên trong gia tăng, nguy cơ bệnh liên quan nhiệt cao. Theo Trung tâm Kiểm soát và Phòng ngừa Bệnh tật (Hàn Quốc), số người mắc các bệnh do nhiệt tính đến nay là 4.137 người.

Nói cách khác, người lao động di cư là những người bị đưa vào vị thế “dưới tác động trực tiếp của thời tiết cực đoan” và “bị tước đoạt khả năng tiếp cận năng lượng” và nhân phẩm của họ đang bị đe dọa. Cơ quan Nông nghiệp khuyến nghị trong mùa hè nên hạn chế công việc ngoài đồng hoặc trong không gian kín từ 12 giờ trưa đến 5 giờ chiều. Nhưng không ít lao động di cư vì lo mất việc hoặc bị trục xuất, không dám lên tiếng khi điều kiện làm việc quá khắc nghiệt.

Chỉ trong năm nay, đầu tháng 7, có một lao động người Việt ở độ tuổi 20 làm việc trong một công trình xây dựng ở Gumi (tỉnh Gyeongbuk) đã tử vong vì bệnh liên quan nhiệt. Cuối tháng 7, một lao động quốc tịch Nepal khoảng 40 tuổi khi đang làm công việc cắt cỏ trên một ngọn đồi ở khu vực Bắc Pohang (Gyeongbuk) giữa lúc có cảnh báo nắng nóng đã mất ý thức và ngã xuống, qua đời.

Không chỉ mùa hè, mùa đông ở Hàn Quốc đối với lao động di cư cũng đầy khắc nghiệt. Họ thường sống trong chỗ ở tạm thời dễ cháy, không được sưởi ấm đầy đủ hoặc bị bỏ mặc trong điều kiện nguy hiểm trong đợt lạnh. Tháng 12 năm 2020, một lao động nữ người Campuchia được phát hiện đã tử vong trong nhà kính trên một trang trại ở Pocheon, tỉnh Gyeonggi. Vào thời điểm đó, vùng Pocheon có nhiệt độ thấp tới –14 °C. Nạn nhân vốn đã làm việc ở trang trại này từ tháng 12 năm 2018 và dự định khi về Campuchia rồi tái nhập cảnh, cô sẽ trở lại làm tiếp.

II. Tai hoạ từ mô hình sản xuất và cấu trúc bất bình đẳng

Tháng 6 năm ngoái, tại nhà máy sản xuất pin lithium Arisel ở Hwaseong (Gyeonggi), một vụ cháy lớn khiến 18 lao động di cư thiệt mạng, đây là trường hợp tai nạn lao động chết người nhiều nhất trong một sự kiện đơn lẻ. Cuộc điều tra cho thấy, nhà quản lý Arisel đã tự ý tháo bỏ vách ngăn chống cháy để thuận tiện cho sản xuất, đặt vách ngăn trong đường thoát hiểm, và cài đặt khóa chỉ nhân viên chính thức mới được dùng lối thoát sau vách ngăn khiến tổn thương của lao động di cư nghiêm trọng thêm. Tòa án hình sự Suwon buộc tội vi phạm Luật Xử lý Tai nạn lao động và tuyên án 15 năm tù đối với giám đốc công ty. Tòa phán rằng đây không phải là tai nạn bất ngờ, mà là "tai nạn do con người chủ động tạo ra" trong hệ thống sản xuất coi lợi nhuận hơn cả an toàn lao động.

Chính sách điển hình về lao động di cư Hàn Quốc là “Chế độ cho phép việc làm (Employment Permit System)”. Theo đó, lao động di cư từ các quốc gia như Đông Nam Á khi vào Hàn Quốc phải làm việc tại một doanh nghiệp trong vòng 3 năm, và trong điều kiện bình thường, họ không được chuyển đổi nơi làm việc quá 3 lần. Chế độ này gây ra tình trạng phụ thuộc và chịu đựng bất công từ phía người sử dụng lao động. Năm 2021, Tòa Hiến pháp Hàn Quốc 7 so với 2 đã quyết định rằng chế độ này không vi hiến (vụ 2020헌마395). Lý luận của tòa là nếu lao động di cư được quyền tự do chấm dứt hợp đồng hoặc tự do chuyển nơi làm việc, doanh nghiệp sẽ gặp khó khăn trong việc quản lý ổn định nhân lực, ảnh hưởng tới hoạt động sản xuất. Trong bối cảnh số người cư trú bất hợp pháp tăng nhanh, việc hạn chế chuyển đổi nơi làm việc là cần thiết để giữ ổn định lao động di cư trong giai đoạn làm việc.

Nhưng nếu như lao động bản địa có thể rời bỏ nơi làm việc để bảo vệ sức khỏe và an toàn, thì lao động di cư cũng nên có quyền đó. Tự do chuyển nơi làm việc của người di cư không chỉ là quyền di chuyển nghề nghiệp, mà còn là quyền giữ gìn nhân cách.

III. Vai trò im lặng của xã hội: nhiều cái chết không được ghi nhận

Ủy ban Nhân quyền Hàn Quốc đã công bố vào tháng 11/2024 báo cáo mang tên Phân tích nguyên nhân tử vong của lao động di cư và xây dựng hệ thống hỗ trợ. Theo báo cáo, số người di cư chết trong năm 2022 là 3.340 người nhưng chỉ 137 trường hợp (4,1 %) được công nhận là tai nạn lao động.

Giáo sư Kim Seung-seop, người chủ nhiệm nghiên cứu báo cáo, nhận xét:
“Những người được đề cập trong báo cáo khi còn sống là lao động không đăng ký; khi chết thì trở thành trường hợp không rõ nguyên nhân; khi đưa đi chôn lại bị xem là người vô thừa nhận. Xã hội Hàn Quốc tiếp tục cuộc sống thường nhật mà không dành sự thương tiếc cho họ.”

Trong số 3.340 người, chỉ 214 người có dữ liệu rõ ràng về hoàn cảnh tử vong, tức 6,4 %, còn lại 93,6 % bị để trống thông tin như thời gian, địa điểm, nguyên nhân, tuổi tác. Xã hội biến người di cư thành những con số vô hình: sống chẳng ai nhớ, chết không ai ghi.

Xã hội dễ dàng bỏ qua cái chết của họ. Khi người di cư chết ở nơi ngoài bệnh viện, nếu cảnh sát xác định tự tử hay chết đột ngột, việc điều tra có thể bị đóng lại. Những người sống xa tổ quốc, thân nhân khó khăn trong việc nhận xác, thực hiện các thủ tục bồi thường, bảo hiểm… khiến nhiều người chết bị xếp vào diện “vô thừa nhận”.

IV. Điều 10 - lý tưởng hiến pháp và ánh sáng cho người bị lãng quên

Tư tưởng “con người tự thân có nhân phẩm” trong Điều 10 của Hiến pháp có liên hệ mật thiết với triết lý Kant rằng “đừng bao giờ coi bản thân hay người khác là phương tiện, mà luôn là mục đích tự thân”. Khi xã hội xem người di cư không phải là thành viên bình đẳng của cộng đồng, mà chỉ là nguồn lực thay thế cho tăng trưởng công nghiệp, chúng ta có thể đang mất dần tính nhân bản trong chính mình.

Khi nhìn nhận vấn đề lao động di cư từ chỉ trích hệ thống chấp nhận việc làm tới việc không có cơ quan độc lập như cục di dân, chúng ta phải thẳng thắn: xét cho cùng, vấn đề này là một lời nhắc mãnh liệt về lương tâm xã hội.

Theo Hani.co.kr