Tượng quý của Hàn được trả lại cho chùa Nhật sau 600 năm

Vào tháng năm vừa qua, hàng ngàn Phật tử đã tụ hội về chùa Buseoksa (부석사) tại Seosan, Hàn Quốc, để tiễn biệt một báu vật văn hóa: pho tượng Quan Thế Âm Bồ Tát bằng đồng thời Goryeo một tác phẩm từng bị hải tặc Nhật cướp đi từ thế kỷ 14. Sau hơn 600 năm lưu lạc và hơn 10 năm tranh chấp pháp lý giữa hai quốc gia, tượng đã chính thức được trao trả lại cho chùa Kannonji (간논지) tại đảo Tsushima, Nhật Bản nơi đã lưu giữ nó trong gần 60 năm qua. 

Hành trình pháp lý giữa hai quốc gia 

Pho tượng này không chỉ là một tác phẩm nghệ thuật đặc sắc. Được chế tác vào năm 1330, tượng có phát nguyện văn (발원문) còn được bảo quản bên trong thân tượng một chi tiết hiếm có trong mỹ thuật Phật giáo Goryeo. Gương mặt tượng mang vẻ hiền hậu, nhân từ, không được sơn son thếp vàng lại càng nổi bật nét mộc mạc và nhân tính. 

Thế nhưng, bàn tay tượng bị cháy sém, lớp đồng bị ăn mòn, vết tích của thời gian và chiến loạn có thể là dấu vết của một vụ cháy hoặc cướp phá. 

Tượng từng được lưu giữ tại Buseoksa, một ngôi chùa cổ ở vùng Dobi, Seosan. Vào cuối thế kỷ 14, trong thời kỳ hỗn loạn, các nhóm hải tặc Nhật (gọi là 왜구 “Wakou”) đã nhiều lần cướp phá các vùng ven biển của Hàn Quốc, trong đó có các chùa lớn. Tượng Quan Âm được cho là bị lấy đi trong thời kỳ này và sau đó được đưa sang đảo Tsushima. 

Năm 2012, một nhóm trộm người Hàn đã đột nhập chùa Kannonji và lấy trộm bức tượng về nước. Tượng được thu giữ ngay sau đó và từ đây bắt đầu hành trình pháp lý kéo dài hơn một thập kỷ. 

Tòa án Hàn Quốc đã thụ lý vụ việc, tranh cãi giữa hai bên Hàn Nhật tập trung vào việc xác định ai là chủ sở hữu hợp pháp. Vào tháng 10 năm 2023, Tối cao Pháp viện Hàn Quốc đưa ra phán quyết: chùa Kannonji là chủ sở hữu hợp pháp, dựa trên nguyên tắc "취득시효" tức quyền sở hữu được công nhận nếu không có tranh chấp trong một thời gian dài. 

Cụ thể, vì chùa Kannonji đã lưu giữ tượng từ năm 1953 đến khi bị lấy trộm vào năm 2012 (59 năm) mà không bị khiếu kiện, nên được công nhận quyền sở hữu theo cả luật dân sự Hàn Quốc và Nhật Bản. Phán quyết này khiến nhiều người tiếc nuối không chỉ vì pho tượng từng được tạo ra trên đất Hàn, mà vì nó gắn liền với tâm thức, tín ngưỡng và ký ức của một cộng đồng. 

Trong 100 ngày trưng bày cuối cùng tại chùa Buseoksa (25/15/5/2025), hơn 40.000 người từ khắp nơi đã đổ về để chiêm ngưỡng và tiễn biệt pho tượng. Trong buổi tiễn biệt cuối cùng trùng với ngày Phật Đản nhiều Phật tử đã khóc, ghi lời nguyện vào sổ lễ và thì thầm rằng: “Giá như tượng được ở lại nơi từng được sinh ra.” 

Dòng chảy di sản 

Dù vậy, câu chuyện không chỉ là cảm xúc. Đây còn là bài học thực tế cho Hàn Quốc và các quốc gia từng bị cướp bóc văn hóa khác rằng: cần minh chứng rõ ràng, có hồ sơ, ghi chép, thậm chí bằng chứng vật lý để khẳng định quyền sở hữu. 

Chỉ cảm xúc hay niềm tin lịch sử không đủ để bảo vệ di sản trong khuôn khổ pháp lý quốc tế. Tuy nhiên, đây cũng là dịp để các nhà nghiên cứu nhấn mạnh rằng: pho tượng này chính là bằng chứng sống cho sự dã man của những cuộc cướp bóc mà trước đây ít được công chúng biết đến. 

Nó mở ra cơ hội nhìn lại lịch sử, không chỉ thời Imjinwaeran (Nhật xâm lược Joseon thế kỷ 16) mà cả giai đoạn trước đó, khi các vùng ven biển Hàn Quốc từng là mục tiêu tàn phá của hải tặc Nhật. 

Cũng cần nhắc lại: năm 2013, một bức tranh Phật cổ thời Goryeo cũng từng được Nhật Bản tạm trao cho Hàn Quốc mượn trưng bày, nhờ vào niềm tin học thuật giữa đôi bên. Đó là bức “수월관음도” (Tranh Quan Âm cưỡi mây nước) của đền Karatsu (Saga, Nhật Bản), được mượn để trưng bày tại chùa Tongdosa, Hàn Quốc. 

Những trao đổi như thế dựa trên nghiên cứu, tôn trọng và minh bạch mới là con đường bền vững để nối lại sợi dây văn hóa giữa hai quốc gia từng có quá khứ phức tạp. 

Cùng ngày tượng Quan Âm rời khỏi đất Hàn, tàu phục dựng Joseon Tongsinsa (Sứ đoàn giao hảo Joseon) cũng cập cảng Osaka như một dấu hiệu biểu tượng cho hy vọng rằng: dù chia tay trong lặng lẽ, pho tượng ấy sẽ mở ra một thời kỳ mới nơi các quốc gia không giành giật di sản, mà cùng nhau kể lại câu chuyện lịch sử một cách công bằng và chân thật hơn. Pho tượng không chỉ là một tác phẩm nghệ thuật Phật giáo nó là chứng nhân lịch sử, là hình hài của một thời đại. 

Những vết xước cháy sém trên đôi tay, lớp đồng xỉn màu theo năm tháng, tất cả như kể lại một cách trầm mặc về thời kỳ loạn lạc, khi các ngôi chùa trên đất Goryeo trở thành mục tiêu cướp phá. Chính sự mộc mạc, không trùng tu quá mức ấy lại khiến pho tượng mang vẻ nhân bản sâu sắc gần gũi hơn với những người đến chiêm bái. 

Văn hóa không chỉ là quyền sở hữu đó là ký ức và bản sắc 

Rõ ràng, trong bối cảnh toàn cầu hóa hiện nay, vấn đề hồi hương di sản không chỉ là bài toán giữa “được” và “mất” mà là thử thách lớn về đối thoại lịch sử, sự thành thật trong chia sẻ ký ức, và niềm tin giữa các quốc gia. Những người hành hương đến Buseoksa trong 100 ngày trưng bày vừa qua không chỉ đến xem tượng họ đến để thắp lên một nguyện cầu, để nói lời tạm biệt với một phần di sản đã từng là của họ. 

Tượng trở về Nhật không phải trong oán trách, mà trong ánh mắt lặng lẽ của những Phật tử xếp hàng cúi lạy như để nói: “Người đi nhé, nhưng ở đây luôn nhớ người.” Nhìn rộng ra, tranh chấp di sản không chỉ diễn ra giữa Hàn Quốc và Nhật Bản. 

Từ tượng thần Ai Cập ở Louvre, đá cẩm thạch Elgin ở Anh, đến các hiện vật Đông Dương tại Bảo tàng Quai Branly cả thế giới đang đối mặt với những di sản bị đưa đi trong hoàn cảnh không hoàn toàn tự nguyện. Và như trường hợp pho tượng Quan Âm này, càng chứng minh rằng: chỉ khi có sự minh bạch, thiện chí và nghiên cứu cặn kẽ, các cuộc trao trả văn hóa mới thoát khỏi cái bóng của chủ nghĩa dân tộc và trở thành cầu nối hiểu biết. 

Một cơ hội mới cho đối thoại văn hóa

Trớ trêu thay, ngày pho tượng rời Hàn cũng là lúc tàu chở đoàn ngoại giao "Tông Tín Sứ" (Joseon Tongsinsa) biểu tượng cho giao lưu văn hóa thời Joseon cập bến Osaka. Có lẽ vũ trụ đang cố gắng nhắc nhở chúng ta rằng: mất mát nào cũng có thể trở thành cơ hội nếu nó được nhìn bằng đôi mắt hợp tác. 

Từ nay, thay vì chỉ đòi lại di sản bằng những hồ sơ khô khan và lập luận pháp lý, các nhà nghiên cứu Hàn Quốc đã nhận ra một điều sâu sắc hơn: để đưa văn hóa trở về, trước hết phải xây dựng lại niềm tin. 

Và niềm tin ấy không chỉ nằm ở các chính phủ, mà nằm ở những cuộc triển lãm như tranh Quan Âm thủy mặc được Nhật Bản cho mượn trước đây, hay các buổi tọa đàm học thuật xuyên biên giới. 

Pho tượng đã rời đi. Nhưng chính chuyến trở về rồi rời đi ấy lại khơi dậy tinh thần tự vấn: làm sao để những gì thuộc về chung ký ức loài người không bị ràng buộc bởi ranh giới lãnh thổ? Và khi một tượng Phật được trả về như một cử chỉ tôn trọng, có lẽ đó là lúc văn hóa thật sự được “trở về” không phải trong hình hài vật chất, mà trong nhận thức chung của nhân loại về những gì nên được giữ gìn.