Người nhập cư ở Hàn Quốc: Khi lao động là “vô hình” và quyền lợi bị lãng quên

Cần thiết thành lập cơ quan quản lý chính sách nhập cư - cải cách hệ thống và bảo đảm quyền lợi cho người di cư

Hiện nay, Hàn Quốc đang đối mặt với “vực thẳm dân số” chưa từng có trong lịch sử. Nếu xu hướng này tiếp diễn, tổng phụ thuộc dân số (số người phụ thuộc trên mỗi người lao động) sẽ từ mức 0,4 người hiện tại tăng lên 1,2 người vào năm 2072 — dẫn đầu thế giới về gánh nặng dân số. Chính trong bối cảnh đó, việc cải cách chính sách đối với người nhập cư – những thành viên đang sống và lao động tại xã hội – trở nên cấp bách hơn bao giờ hết.

1. Ngoại lực tăng, nhưng quyền lợi bị bỏ quên

Năm vừa qua, lần đầu tiên số lao động nước ngoài ở Hàn Quốc vượt mốc 1 triệu người. Số người cư trú dài hạn cũng đã tăng gấp khoảng 5 lần trong 20 năm gần đây. Tuy nhiên, tình trạng lạm dụng cấu trúc và vi phạm nhân quyền trong môi trường lao động vẫn là rào cản lớn đối với sự phát triển bền vững của xã hội.

Số báo cáo quấy rối lao động người nước ngoài trong 5 năm qua đã tăng 3,5 lần.

Theo khảo sát tình trạng cư trú năm 2024, có tới 1 trong 5 người nhập cư thừa nhận đã từng trải qua phân biệt đối xử trong vòng 1 năm qua.

Sự kỳ thị, bài xích hướng đến người nhập cư hiện diện ở mọi tầng lớp: đường phố, siêu thị, phương tiện công cộng, nơi làm việc, trường học, cơ sở công cộng… Hàng ngày, người bị tổn thương sống với nỗi bất an, cảm giác bị loại trừ và đe dọa bản sắc cá nhân.

Đặc biệt, nhóm lao động nhập cư phải đối diện với việc bị trả lương chậm, tai nạn lao động, điều kiện nhà ở thiếu thốn, nỗi lo bị kiểm tra - trục xuất - họ trở thành những “người lao động vô hình”.

2. Tổng thống Lee: Không dung thứ cho bạo lực và phân biệt đối xử

Trong chương trình công tác quốc gia, Tổng thống Lee đã nhấn mạnh việc bảo vệ người nhập cư và đảm bảo nhân quyền. Ông trích dẫn đoạn video lan truyền trên mạng về vi phạm nhân quyền người lao động nước ngoài, khẳng định: “Bạo lực và phân biệt đối xử đối với người yếu thế là tội ác nghiêm trọng không thể chấp nhận.” Ông cũng bày tỏ sự đồng cảm: “Khi thấy những người lao động từ đất nước xa lạ chỉ vì mưu sinh mà bị xúc phạm theo cách đó, thật đau lòng.”

3. Cần lật lại cách thiết kế hệ thống chuyển nơi làm việc - hiện thuộc quyền kiểm soát chủ sử dụng

Tại hội thảo ngày 14 cùng chủ đề “Kỳ thị và phân biệt đối xử với người nhập cư - giải pháp qua chính sách”, nhiều ý kiến chỉ trích hệ thống chuyển nơi làm việc đang vận hành theo hướng ưu tiên cho chủ sử dụng, vi phạm quyền tự do nghề nghiệp của người lao động nhập cư.

Các chuyên gia cho rằng, chính sách lao động, hôn nhân, xuất nhập cảnh của Hàn Quốc đặt người nhập cư vào vị trí “người ngoài” và hình thành nền tảng cho sự kỳ thị. Việc vận hành theo lăng kính tiện ích hành chính trong những lúc khủng hoảng khiến quyền lợi của người nhập cư dễ bị tước đoạt.

Ông Yoon Hong-sik, Giáo sư xã hội học tại Đại học Inha, nhấn mạnh: “Kỳ thị người nhập cư không chỉ là vấn đề của người nhập cư mà còn là chỉ số đánh giá tính bền vững của nền dân chủ Hàn Quốc.” Ông đề xuất ba yếu tố song hành: bồi thường cho nạn nhân, giáo dục phòng ngừa và nâng cao tính dân chủ trong quản trị chính sách, đồng thời tăng cường sự tham gia của cộng đồng và người nhập cư trong quá trình hoạch định.

4. Chế độ cấp giấy phép lao động: hướng thiết kế đặt người sử dụng lên trước người lao động

Trong phần thảo luận, nhiều ý kiến chỉ ra rằng hệ thống “cấp phép lao động” (Employment Permit System) được thiết kế vì lợi ích doanh nghiệp, không vì người lao động.

Ông Choi Jeong-gyu - Trưởng nhóm lao động nhập cư thuộc Liên minh các luật sư vì xã hội dân chủ – cho biết: Kể từ khi thay thế hệ thống “thực tập công nghiệp” năm 2004, mục tiêu của hệ thống là giải quyết thiếu hụt nhân lực doanh nghiệp nhỏ và bảo vệ nhân quyền lao động.

Tuy nhiên, quy định “cấm chuyển nơi làm việc trừ trường hợp đặc biệt” hạn chế tự do nghề nghiệp, gắn chặt người lao động với chủ sử dụng, gây vi phạm nhân quyền nghiêm trọng.

Ông dẫn chứng một vụ việc gần đây tại Naju (tỉnh Jeolla Nam): người lao động nhập cư bị trói vào xe nâng và bị chế nhạo. Đây không chỉ là sự bắt nạt tại nơi làm việc, mà còn phản ánh mối liên hệ giữa việc không cho phép chuyển việc và đẩy trách nhiệm tìm việc mới lên người lao động.

Ông Choi chỉ ra rằng quy định buộc người lao động phải tìm việc mới trong vòng 3 tháng, nếu không sẽ phải về nước là quá khắt khe. Ông đề xuất:

• Kéo dài thời gian tìm việc tối thiểu lên 6 tháng;
• Trong trường hợp thất nghiệp không do lỗi người lao động (có thể do ngành nghề cùng loại tại vùng không có nhu cầu), cần cho phép gia hạn thêm thời gian tìm việc;
• Trong giai đoạn tìm việc, cần có biện pháp hỗ trợ sinh kế tương đương trợ cấp thất nghiệp;
• Chính sách “xét ưu đãi tái nhập cảnh cho người lao động trung thành” nên đánh giá dựa trên tổng thời gian làm việc trong Hàn Quốc, chứ không gắn với việc ở lại tại một doanh nghiệp cố định.

5. “Dùng khi cần, đẩy ra khi không”: người nhập cư trong trạng thái không quyền

Một số ý kiến cho rằng người nhập cư bị đặt vào trạng thái “vô quyền” chỉ được dùng khi cần mà bị loại bỏ khi gây khó khăn.

Bà Yang Hye-woo, đại diện mạng lưới hợp tác xã xã hội RE, nói: “Từ đầu, người nhập cư không được coi là con người mà là lực lượng lao động. Khi có nhu cầu thì đón nhận, khi có vấn đề thì vứt bỏ.” Bà đi qua lịch sử từ hệ thống thực tập công nghiệp thập niên 1990, hệ thống cấp phép, đến việc kiểm tra người nhập cư bất hợp pháp, cho thấy nhà nước luôn ưu tiên ổn định nguồn lao động rẻ, bỏ qua nhân quyền.

Ví dụ, luật quốc tịch sửa đổi cho phép nhập quốc tịch đơn giản sau một thời gian cư trú, nhưng quyền kiểm soát lại nằm chủ yếu trong tay người phối ngẫu Hàn Quốc (cần giấy chứng minh tài chính, chứng nhận việc làm, bảo lãnh cá nhân…), nếu không có con cái hoặc nếu người phối ngẫu qua đời, người nhập cư có thể bị trục xuất.

Luật “Đồng bào ở nước ngoài” ban đầu áp dụng với người Hàn kiều từ Mỹ, Nhật, châu Âu, loại trừ Hoa kiều Trung Quốc và cộng đồng CIS. Người Hàn gốc phương Tây nhận ưu đãi, còn Hoa kiều lại được đưa vào các chương trình lao động giá rẻ.

Ngoài ra, hệ thống “báo cáo - thông báo” (vi phạm nhập cảnh cứ phải khai báo) tạo ra cảm giác người nhập cư luôn bị giám sát, có thể bị trục xuất bất kỳ lúc nào. Khi nhà nước khuyến khích “hãy báo cáo người nhập cư bất hợp pháp”, người nhập cư trở thành đối tượng bị nghi ngờ, không an toàn ngay cả khi hợp tác với cơ quan công quyền.

Bà Yang khẳng định: cần thông qua luật phòng chống phân biệt đối xử, triển khai giáo dục nhân quyền, chiến dịch truyền thông, và xác định quyền tiếp cận không dựa vào quốc tịch hay giấy tờ cư trú, mà dựa trên khả năng ổn định cư trú để người nhập cư được hưởng quyền tương đương khi có đóng góp.

6. Thiếu công cụ pháp lý xử lý bạo lực, phân biệt chủng tộc

Một vấn đề rất nghiêm trọng là hệ thống luật hiện hành gần như không đủ khả năng xử lý hành vi thù hằn sắc tộc và bạo lực mang tính phân biệt đối xử.

Ông Park Dong-chan, Giám đốc Viện “Tiếng nói người biên giới”, nhận xét: “Dù có Luật Cơ bản về Đối xử với Người nước ngoài, nhưng không có điều khoản cấm phân biệt chủng tộc hay hành vi thù hằn. Khoảng trống pháp lý này khiến quyền của người nhập cư không được bảo vệ, và phân biệt đối xử được gia tăng có hệ thống.”

Về bảo đảm an sinh xã hội, người nhập cư cũng trải qua kỳ thị. Họ bị hạn chế tiếp cận bảo hiểm y tế quốc gia, trợ giúp sinh hoạt cơ bản, và trong quá trình sử dụng dịch vụ có khi gặp bất công thực tế. Trong đợt dịch COVID-19 và hỗ trợ cứu trợ kinh tế, đa số người nhập cư bị loại trừ hoặc gặp rào cản thủ tục.

7. Người lao động nhập cư chịu rủi ro lương bị nợ cao

Tỷ lệ người lao động nhập cư bị nợ lương cao gấp 2–3 lần so với người bản địa. Tính đến tháng 6 năm nay, tổng số tiền nợ lương của lao động nước ngoài đạt 85,5 tỉ won, tăng 51,4% so với cùng kỳ năm trước và nếu tiếp tục như thế, mức cao kỷ lục có nguy cơ bị phá vỡ.

Ông Jung Young-seop – hoạt động trong nghiệp đoàn lao động nhập cư kêu gọi: phải có chế tài nghiêm khắc với chủ sử dụng vi phạm và bảo đảm người bị hại khi làm đơn đòi nợ sẽ được ở lại và tiếp tục làm việc. Ông cũng đề xuất sửa đổi Luật Bảo đảm Nợ lương để áp dụng ngay cả với doanh nghiệp nông - ngư có dưới 5 người.

Ngoài ra, ông nhấn mạnh:

1. Cho phép gia hạn thời gian cư trú khi có đơn xin từ người lao động để tiếp tục quá trình đòi nợ;
2. Nới lỏng điều kiện chuyển visa, cho phép đoàn tụ gia đình, cho phép gia đình nhập cư có quyền làm việc;
3. Tăng cường hệ thống hỗ trợ: tư vấn, phiên dịch, giáo dục;
4. Chuyển đổi chính sách toàn diện về chống phân biệt đối xử và bảo đảm quyền lợi.

8. Chính sách đa văn hóa do nhà nước dẫn dắt, người nhập cư bị “dùng làm công cụ”

Ông Kim Man-kwon, Giáo sư nghiên cứu văn hóa so sánh tại Đại học Kyunghee , nhận xét: sự chủ đạo hóa chính sách đa văn hóa do các cơ quan công quyền điều phối khiến người nhập cư được sử dụng như công cụ cho sự kiện, thông tin, chứ không được coi là chủ thể của chính sách. Ông cảnh báo: việc xem phụ nữ nhập cư là yếu đuối, bất lực dễ tạo “nhãn hiệu đa văn hóa” mang định kiến.

Ông đề xuất: chính sách nhập cư cần được xây dựng dựa trên đặc thù xã hội từng quốc gia, nhằm vun đắp câu chuyện chủ đề “nơi này như quê hương”, để mọi người đều cảm thấy có chỗ đứng, bình an và tương lai.

Trong hội thảo, một số đề xuất nổi bật được nêu ra:

• Thành lập cơ quan nhà nước chuyên trách nhập cư, tương tự như Cục quản lý nhập cư (Immigration Service) để đảm trách chính sách nhập cư tổng thể;
• Đưa vấn đề kỳ thị phân biệt với người di cư thành một chủ đề chính trị, không chỉ giải pháp cho khủng hoảng dân số hay già hóa;
• Bổ sung quy định xử lý sự kiện người lao động nhập cư qua đời hoặc tai nạn nghiêm trọng;
• Tư tưởng chủ trì của Phó Chủ tịch Quốc hội Lee Hak-young: “Xã hội hiện nay vẫn xem người lao động nhập cư không phải là con người bình đẳng mà là phương tiện sản xuất. Chỉ khi nhìn với góc độ đồng hành sống chung, mới thực sự bước được tới một xã hội Hàn Quốc bền vững.”

9. Kết luận - Con đường tiến tới công bằng và bền vững

Hàn Quốc đang đứng trước giai đoạn quyết định: nếu tiếp tục sử dụng chính sách đối với người nhập cư chỉ vì lợi ích ngắn hạn, hệ quả sẽ dẫn đến rạn nứt xã hội, bất bình và tổn hại nhân quyền. Trong khi đó, nếu đặt người nhập cư vào trung tâm chính sách coi họ như cư dân, không phải lao động tạm thời sẽ mở ra cơ hội phát triển hòa hợp, đa dạng và bền vững.

Những hướng cải cách có thể định hình lại tương lai:

1. Thành lập cơ quan quản lý chính sách nhập cư chuyên trách.
2. Cải tổ chế độ chuyển nơi làm việc theo hướng người lao động được quyền lựa chọn.
3. Kéo dài thời gian tìm việc và hỗ trợ sinh kế cho người thất nghiệp.
4. Chấm dứt việc người nhập cư bị quy thành đối tượng “dùng rồi vứt”.
5. Ban hành luật phòng chống phân biệt đối xử và mở đường pháp lý xử lý hành vi thù hằn sắc tộc.
6. Nâng cao quyền tiếp cận phúc lợi xã hội bất kể quốc tịch hay loại visa.
7. Chuyển chính sách đa văn hóa từ “dẫn dắt hành chính” sang “cộng tác văn hóa”.

Chỉ khi người nhập cư được nhìn như con người bình đẳng, có quyền đóng góp và hưởng lợi như cư dân thực thụ, Hàn Quốc mới có thể tiến tới một xã hội phát triển hài hòa, nhân văn và bền vững.

Theo m-economynews.com